De coronacrisis als medicaliseringscrisis
De coronacrisis kan beschouwd worden als medicaliseringscrisis. Dat vraagt om (her)ontdekking van levenskunst.
Eigenlijk doet zich met de coronacrisis een medicaliseringscrisis voor. Dat valt toe te lichten met de ideeën van de maatschappijcriticus Ivan Illich (1926 – 2002).
Medische zorg is contraproductief
Volgens Illich is medische zorg contraproductief. Medische zorg is bedoeld om mensen gezond te maken maar verlamt hen daar precies in. Illich onderscheidde in die contraproductiviteit drie elementen:
- Klinisch: schade aangericht door medische techniek. Denk aan ernstige bijwerkingen of onnodige operaties;
- Sociaal: samenhang van medische zorg met ongezonde omstandigheden. We kunnen denken aan behandeling van diabetes, terwijl ongezonde voeding vrij vermarkt blijft worden, of aan psychische behandeling van overbelasting, als die eigenlijk samenhangt met hoge maatschappelijke verwachtingen;
- Cultureel: ondermijning van de zorg voor elkaar en verlamming van een gezonde omgang met pijn en dood. Onder gezondheid valt voor Illich het zelf omgaan met ziekte, pijn en dood. Medische zorg versterkt die gezondheid niet maar verlegt de focus naar overleven.
Hoe zinvol is opname op de IC?
De afgelopen weken is de maatschappelijke aandacht voor de proportionaliteit van de coronamaatregelen toegenomen. Wat doen deze met ‘de economie’, met degenen die niet kwetsbaar of ziek zijn? Ook de vraag naar klinische contraproductiviteit wordt gesteld. Hoe zinvol is opname van patiënten op de IC voor henzelf? Een deel overlijdt op de IC. Na IC-opname kunnen de gevolgen zeer ingrijpend zijn,[1] en grote schade aanrichten.[2] En dan hebben we het nog niet gehad over de gevolgen voor dierbaren die niet of nauwelijks afscheid kunnen nemen bij overlijden.
De coronacrisis als medicaliseringscrisis
Illich zou de coronacrisis ook in verband brengen met culturele medicalisering. De kunst van het lijden en van het sterven zijn verloren gegaan. ‘Het is nu eerder de dokter dan de patiënt die worstelt met de dood’, aldus Illich, en ‘technische dood heeft de overwinning behaald op sterven’. Anders was schaarste aan IC-capaciteit niet de kern van de crisis geworden. De coronacrisis is zogezegd een medicaliseringscrisis.
Kantianen gaan hieraan voorbij. In hun opvatting van de niet uit te drukken waarde van het leven hebben zij de medisch-technische mogelijkheden om het leven te verlengen opgenomen. Utilisten zoeken een uitweg uit de schaarste door de waarde van mensenlevens op modelmatige wijze te vergelijken, zonder antwoorden te bieden die aansluiten bij de leefwereld van de meeste personen.
Levenskunst moet opnieuw uitgevonden worden
Nodig is de herontdekking van de levenskunst, de kunst van het lijden en de kunst van het sterven. We kunnen daarbij bouwen op oude wijsheden. In de huidige crisis lijkt de aandacht voor bijvoorbeeld de stoïcijnen te zijn toegenomen. Desondanks is het een extreem moeilijke exercitie. Van medisch-technische mogelijkheden gaat immers de boodschap uit dat fysieke misère te herstellen is. Hoe moeilijk is het dan om lijden en eindigheid in zekere mate te accepteren! Levenskunst moet in dat licht bijna opnieuw uitgevonden worden.
—
Illich: de tegenwoordige samenleving is contraproductief
Illich bekritiseerde veel aspecten van de westerse samenleving. Hij werd bekend door zijn ideeën over scholing en medicalisering. De scholensluiting in de huidige crisis zou hij een prachtig bewijs gevonden hebben van zijn stelling dat leren iets van mensen zelf kan zijn en dat we daar scholen niet voor nodig hebben.
Volgens Illich zijn de meeste technologieën contraproductief. De auto overbrugt veel kilometers, maar creëert juist meer afstand: we gaan bijvoorbeeld ver van de arbeid wonen en staan daardoor uren in de file.
Onze maatschappij is een samenspel van ‘crisisbeheersing door escalatie’. Technologische ontwikkeling en overbevolking leiden tot klimaat- en natuurproblemen, die vervolgens worden benaderd met nog verdergaande technologie, inclusief voortschrijdende heerschappij door experts. Denk aan de technologisering van akkerbouw en de duurzaamheidsplannen die thans circuleren. En medisch-technische behandeling van corona volgt op gemakkelijke verspreiding van de ziekte door over- en dichtbevolking.
—
[1] https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/is-een-behandeling-op-de-intensive-care-voor-coronapatienten-wel-altijd-zinvol~b42f2700/
[2] https://twitter.com/aliettejonkers/status/1246726223964889090